Klimatske promjene i požari: Sezona sve duža, posljedice sve veće

Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO) ističe da je ljudski faktor odgovoran za više od 90% svih požara širom svijeta (arhivirano). Ovi uzroci uključuju nenamjerno izazvane požare – poput spaljivanja poljoprivrednog otpada, nepažljivog rukovanja vatrom tokom rekreacije, tehničkih varnica – ali i namjerno podmetanje iz različitih motiva.

Prema izvještaju (arhivirano) Evropskog informacionog sistema za šumske požare (EFFIS) za 2023. godinu, čak 96% požara u zemljama Evropske unije izazvano je ljudskim faktorom, bilo nepažnjom, bilo namjernim djelovanjem. Ovaj podatak jasno potvrđuje da je u savremenom kontekstu vatra češće rezultat ljudskog ponašanja nego prirodnih procesa. U Crnoj Gori, nadležni organi već decenijama upozoravaju da je gotovo svaki veći požar posljedica ljudske nepažnje ili namjere, što u kombinaciji sa vjetrovitim i sušnim uslovima često dovodi do katastrofalnih posljedica.

Šumski požari u 2023: Izvještaji po državama iz nacionalnih vatrogasnih službi (Izvor: Evropski informacioni sistem za šumske požare)

Ono što dodatno pogoršava ovu situaciju jeste sve snažniji uticaj klimatskih promjena. Topliji vremenski obrasci, produžene suše i ekstremni toplotni talasi stvaraju idealne uslove za izbijanje i brzo širenje požara, čime vatra prelazi prag “prirodne pojave” i postaje simptom šireg klimatskog poremećaja. Naučna zajednica danas gotovo jednoglasno konstatuje – klimatske promjene nisu samo faktor rizika, već multiplikator opasnosti koji povećava učestalost, obim i razornost šumskih požara širom planete.

Klimatske promjene – gorivo za vatrene sezone bez presedana

Sve je jasnije da klimatske promjene nisu samo tihi poremećaj u pozadini, već direktan akcelerator jednog od najopasnijih oblika prirodnih katastrofa – šumskih požara. Porast globalne temperature ne utiče samo na toplinu vazduha, već remeti čitave obrasce padavina, sušnih perioda i vegetacijskog ciklusa, čime stvara idealne uslove za izbijanje i širenje vatre.

U novoj klimatskoj stvarnosti, toplotni talasi postaju duži i češći, a suše intenzivnije, što znači da sve veći dio godine protiče u stanju povećane zapaljivosti zemljišta i vegetacije. Sezone požara više nisu ograničene na ljetnje mjesece – one počinju ranije u proljeće, traju dublje u jesen, a u nekim dijelovima svijeta traju i cijele godine.

Satelitski podaci NASA-e i dugoročna posmatranja ukazuju na dramatične promjene: ekstremna aktivnost požara se udvostručila u posljednjih dvadeset godina na globalnom nivou. Najizraženiji porast bilježi se u umjerenim četinarskim šumama zapadnog dijela SAD, kao i u ogromnim borealnim šumama Kanade i Rusije. U ovim regijama, sve toplije noći i produženi periodi bez padavina omogućavaju da požari bukte danima – pa čak i noćima, kada bi se ranije prirodno gasili.

Dodatno, prema naučnim istraživanjima (arhivirano), sezone požara su danas u prosjeku duže za više od mjesec dana u zemljama poput SAD, Meksika, Brazila i dijelovima istočne Afrike, u poređenju sa situacijom prije 35 godina. Ovo produženo “vatreno vrijeme” omogućava većem broju požara da se razvije, dok toplije i suvlje ljeto, sve ranije topljenje snijega i porast toplotnih ekstrema stvaraju uslove za pojavu intenzivnijih, brže širećih i teže kontrolisanih požara.

Jedan od najupečatljivijih primjera zabilježen je u Kanadi tokom 2023. godine, kada su izuzetno suvi i topli vremenski uslovi izazvali katastrofalne požare koji su trajali pet mjeseci. Tokom te jedne godine, samo kanadski požari emitovali su oko 640 miliona tona ugljen-dioksida u atmosferu – količinu uporedivu sa godišnjim emisijama nekih država.

Brojna istraživanja koja analiziraju uzroke ekstremnih vremenskih događaja (tzv. attribution studies) potvrdila su da je ljudski izazvana klimatska promjena ključni uzrok povećanja tzv. “vremena za požare” – kombinacije visoke temperature, niske vlažnosti i jakog vjetra, koja je savršeno pogodna za brzo i intenzivno širenje vatre.

Drugim riječima, iako su prirodne varijacije u klimi oduvijek postojale, danas je sasvim jasno: zagrijana atmosfera stvara plodno tlo za vatrene katastrofe bez presedana. Požari više nisu samo posljedica suše – oni su i ogledalo klimatskog disbalansa, koji sve češće prelazi granice kontinenata i sezona.

Gdje vatra najčešće prijeti?

Iako se šumski požari bilježe na svim kontinentima, postoje regije i ekosistemi koji su zbog svojih klimatskih i biogeografskih osobina daleko ranjiviji. U njima vatra ne samo da izmiče kontroli, već ostavlja dugoročne posljedice po prirodu, ljudske zajednice i globalnu klimu.

Mediteranski region (arhivirano) već decenijama slovi za najugroženije područje Evrope kada je riječ o požarima. Zemlje poput Španije, Italije, Grčke, Portugala i južne Francuske redovno bilježe ekstremne ljetnje požare – toliko da upravo ovaj pojas čini oko 85% ukupno opožarene površine u Evropi. Prognoze ukazuju (arhivirano) da će sa zagrijavanjem iznad 2 °C i sjeverniji dijelovi kontinenta, poput srednje i sjeverne Evrope, postajati sve podložniji požarima, naročito u periodima ekstremnih suša.

Sličan obrazac prati i zapadna Sjeverna Amerika, gdje su tople suše i vjetrovi stvorili uslove za pojavu tzv. megapožara. U Kaliforniji je čak 15 od 20 najvećih požara u istoriji zabilježeno nakon 2000. godine (arhivirano), a zbog sve šire izgradnje na rubovima šuma, požari često gutaju cijela naselja. Istovremeno, borealne šume Kanade, Aljaske i Sibira – nekada vlažne i otporne – danas gube tu otpornost. Toplija ljeta, više grmljavinskih oluja i sve češći udari gromova omogućili su da milioni hektara tajge izgore u rekordnim sezonama.

Ni južna hemisfera nije pošteđena. Australija, sa zapaljivom eukaliptusovom šumom i surovim ljetima, bila je poprište jednog od najtežih ekoloških događaja modernog doba: tokom tzv. Crnog ljeta 2019/2020, požari su opustošili više od 12 miliona hektara zemljišta (arhivirano). Na drugom kraju svijeta, Amazonska prašuma – pluća planete – suočava se sa dvostrukom prijetnjom: klimatskim stresom i namjernim paljenjem radi krčenja zemljišta. Prema izvještaju Rainforest Foundation US iz 2025. godine (arhivirano), tokom 2024. godine izgorjelo je oko 44.2 miliona hektara brazilske Amazonske prašume, što predstavlja porast od 66% u odnosu na 2023. godinu. Analiza ukazuje da se požari dešavaju usljed kombinacije dugotrajne suše izazvane klimatskim promjenama i namjernih zapaljenja radi krčenja zemljišta za stočarstvo i agrikulturu.

Spaljena površina (u hektarima) u brazilskoj Amazonskoj prašumi 2019-2024 (izvor: Rain Forest Foundation)

U afričkoj savani, iako su požari čest i prirodan dio ekosistema, sve duže suše povećavaju njihovu učestalost i intenzitet. Još zabrinjavajući je trend u arktičkim i subarktičkim područjima: tundre i tresetišta u Kanadi i Rusiji – koja su istorijski rijetko gorjela – danas bilježe tzv. zombi-požare. To su tinjajući požari u tresetu koji mogu preživjeti i ispod snijega i buknuti mjesecima kasnije, čime postaju nevidljiva, a opasna prijetnja vezana za klimatsko zagrijavanje.

Kada požar ostavi pustoš: štete po prirodu, ljude i klimu

Posljedice šumskih požara osjećaju se duboko – u ljudskim životima, ekosistemima i ekonomijama. U ekološkom smislu, veliki požari dovode do masovnog stradanja divljih životinja, uništavanja staništa i slabljenja otpornosti prirodnih zajednica. Tokom Crnog ljeta u Australiji 2019/2020, izgorjelo je više od 12 miliona hektara, pri čemu je oko 3 milijarde životinja poginulo ili raseljeno, uključujući ikonične vrste poput koala, koje su time dovedene na ivicu istrebljenja. Slični scenariji bilježe se i u Amazonu, Sibiru i Mediteranu, gdje požari sve češće pogađaju i zaštićena područja.

Požari ne pustoše samo prirodu, već i infrastrukturu i ljudska naselja. Naselja poput Paradisea (SAD) ili Mati (Grčka) sravnjena su sa zemljom, a stotine ljudi izgubile su živote. Ekonomske posljedice uključuju desetine milijardi dolara štete, gubitke u poljoprivredi, turizmu i šumarstvu, kao i prekide u snabdijevanju električnom energijom. Zagađenje vazduha, kao indirektna, ali ozbiljna posljedica, uzrokuje respiratorne tegobe i hiljade prijevremenih smrti – tokom australijskih požara, više od 400 ljudi preminulo je zbog udisanja dima.

Dodatni problem predstavljaju ogromne emisije CO₂ i čestica koje požari oslobađaju – samo 2021. godine, globalni požari proizveli su oko 6,45 milijardi tona CO₂, (ahivirano) doprinoseći klimatskoj krizi. Najveći izvori emisija su borealne šume, čije sagorijevanje oslobađa ugljenik akumuliran stotinama godina u tresetnom tlu. Ironično, požari koje pogoršava klimatska kriza dodatno je ubrzavaju, stvarajući opasnu povratnu spregu.

Kako se boriti s vatrom: prevencija, tehnologija i zajednica

S obzirom na to da je preko 90% požara izazvano ljudskim faktorom, prevencija i rana detekcija predstavljaju ključne strategije za borbu protiv požara u doba klimatskih promjena.

Preventivne mjere obuhvataju zakonske zabrane, edukativne kampanje, kontrolisano spaljivanje šumske mase i održavanje tampon zona oko naselja. Iskustva pokazuju da ovakve mjere mogu drastično smanjiti količinu zapaljivog materijala i rizik od nekontrolisanih požara. Takođe, tradicionalna stočarska praksa, poput ispaše koza i ovaca, sve se više prepoznaje kao prirodan metod smanjenja rizika.

Skrinšot prikaza trenutne situacije u okviru Globalnog informacionog sistema za šumske požare (GWIS)

Uloga tehnologije u ranom otkrivanju požara postaje presudna: sateliti (NASA, Copernicus), AI algoritmi i automatske osmatračke stanice omogućavaju detekciju žarišta u realnom vremenu i efikasno reagovanje nadležnih službi. Sistem EFFIS u Evropi i GWIS na globalnom nivou prate aktivne požare i izrađuju rizične prognoze, dok zemlje poput Crne Gore najavljuju uvođenje mreža kamera i integraciju sa sistemima za detekciju ilegalne sječe.

Konačno, ključnu ulogu igra lokalna zajednica – uključivanje građana u osmatranje, prijavljivanje i osnivanje dobrovoljnih vatrogasnih jedinica može spriječiti širenje požara dok su još mali i lokalizovani.

Na kraju, jasno je da požari više nijesu isključivo prirodna nepogoda, postali su simptom dublje klimatske krize. Sve češći, duži i razorniji, oni ne samo što uništavaju šume i živote, već dodatno pogoršavaju klimatske promjene kroz emisije gasova sa efektom staklene bašte. U nastavku, pažnju usmjeravamo ka Crnoj Gori, da bismo sagledali kako se globalni trendovi odražavaju na lokalne pejzaže, zajednice i kapacitete zaštite.