Ove godine na stolu je još jedna linija fronta: borba za istinu. Brazilski predsjednik Luiz Inasio Lula da Silva otvorio je konferenciju porukom da „bitka za istinu postaje jednako važna kao borba za smanjenje emisija“ i da COP30 mora donijeti „novi poraz za klimatske negatore“.
U tom kontekstu, pitanje integriteta informacija o klimi prvi put je ušlo u zvaničnu operativnu agendu jedne klimatske konferencije UN-a. Ono se ne pojavljuje više samo na marginama, u paviljonima medija i civilnog sektora, već je ucrtano kao jedan od ključnih ciljeva predsjedništva COP30 i dio programa Action for Climate Empowerment (ACE) za 2025. godinu.
Klimatske dezinformacije kao prijetnja pregovorima
Kancelarija UN u Ženevi prenijela je upozorenje da pregovarači u Belému smatraju da je „trka za izbjegavanje katastrofalnog zagrijavanja sabotažirana“ naletom klimatskih dezinformacija koje se šire brže nego ikad, naročito preko društvenih mreža.
Radi se o cijelom spektru sadržaja: od otvorenog negiranja naučnog konsenzusa, preko relativizacije odgovornosti fosilne industrije, do sofisticiranijih narativa koji ne napadaju direktno nauku, već potkopavaju povjerenje u rješenja – obnovljive izvore, energetski pravednu tranziciju ili međunarodne klimatske procese. Ovogodišnji izvještaj Međunarodnog panela o informacionom okruženju (IPIE), koji je sintetizovao oko 300 naučnih radova, zaključuje da su fosilne kompanije, dio desničarskih političkih aktera i pojedine države decenijama ulagali u sistematske kampanje dezinformisanja – prvo negirajući samo postojanje klimatskih promjena, a zatim preusmjeravajući fokus na diskreditaciju rješenja i „greenwashing“.
Izvještaj navodi da su među najuticajnijim akterima klimatskog poricanja i dezinformisanja i visoki politički lideri, uključujući aktuelnog predsjednika SAD Donalda Trampa. Njegove javne izjave u kojima klimatske promjene naziva „prevarom“ i dalje se masovno citiraju i recikliraju u medijima i na društvenim mrežama.
Globalna inicijativa za integritet informacija o klimatskim promjenama
Na ovom terenu rodila se Globalna inicijativa za integritet informacija o klimatskim promjenama (Global Initiative for Information Integrity on Climate Change). Inicijativa je formalno najavljena na samitu G20 u Rio de Žaneiru 2024, a zajednički je koordiniraju UNESCO, UN Sekretarijat i Vlada Brazila.
Riječ je o globalnom partnerstvu koje ima za cilj da ispita, razotkrije i demontira mreže klimatskih dezinformacija i zaštiti novinare, naučnike i aktiviste koji izvještavaju o klimi, te da izgradi politike i prakse koje štite integritet javnog informisanja o klimatskim promjenama.
Deklaracija o integritetu informacija o klimatskim promjenama
Kulminacija ovih napora na COP30 je usvajanje Deklaracije o integritetu informacija o klimatskim promjenama (Declaration on Information Integrity on Climate Change), koja je zvanično lansirana 12. novembra u Belému, u organizaciji Globalne inicijative.
U preambuli Deklaracije naglašava se da je klimatska kriza dosegla nivo na kojem je široka društvena mobilizacija moguća jedino ako javnost ima pristup dosljednim, pouzdanim i naučno utemeljenim informacijama. Ukazuje se da prijetnje integritetu informacija – poput dezinformacija, manipulativnih narativa i napada na novinare, naučnike i istraživače – potkopavaju temelje javne rasprave i slabe povjerenje u institucije koje donose ključne odluke o klimatskoj politici.
Istovremeno se poručuje da klimatske dezinformacije ne predstavljaju samo problem tačnosti, već da direktno odlažu potrebne mjere, usporavaju hitne reakcije i na kraju postaju rizik po društvenu stabilnost i sposobnost zajednica da se prilagode sve izraženijim posljedicama klimatskih promjena.
Ključne obaveze država
Države potpisnice obavezuju se, između ostalog, da će:
- promovisati integritet informacija o klimatskim promjenama na međunarodnom, nacionalnom i lokalnom nivou, u skladu sa međunarodnim standardima ljudskih prava i slobode izražavanja;
- podržavati održivost raznovrsnog i otpornog medijskog ekosistema, kako bi se obezbijedilo tačno i pouzdano izvještavanje o klimatskim i ekološkim temama;
- unapređivati pravičan pristup tačnim, razumljivim i naučno utemeljenim informacijama o klimatskim promjenama za sve društvene grupe;
- jačati saradnju i kapacitete – od državnih institucija preko akademske zajednice do civilnog sektora – radi zaštite novinara, naučnika i branilaca životne sredine, i podizanja povjerenja u klimatsku nauku i politike zasnovane na dokazima.
Deklaracija takođe eksplicitno poziva vlade da obezbijede finansijska sredstva za istraživanje integriteta informacija o klimi, posebno u zemljama u razvoju, uključujući i kroz doprinos Globalnom fondu za integritet informacija o klimatskim promjenama.
Ko je potpisao – a ko nije?
Kada je Deklaracija prvi put objavljena, potpisalo ju je deset država: Brazil, Kanada, Čile, Danska, Finska, Francuska, Njemačka, Španija, Švedska i Urugvaj.
Vrlo brzo broj potpisnica je počeo da raste – medijski izvještaji su nekoliko dana kasnije navodili 12, pa 15 država koje su se pridružile, uključujući Belgiju i Holandiju.
Primjetno je, međutim, da među potpisnicama i dalje nema najvećih emitera – SAD, Kine, Indije ili Rusije. Guardian posebno ističe i činjenicu da Velika Britanbija još nije potpisala ovaj dokument, uprkos tome što je, kako upozoravaju stručnjaci sa Londonske škole ekonomije, izložena snažnom talasu klimatskih dezinformacija koje dolaze iz SAD-a, uključujući i medijske nastupe predsjednika Donalda Trampa u kojima klimatske promjene naziva „prevarom“.
Ovaj raskorak između deklarativne podrške nauci i nespremnosti velikih emitera da se obavežu na konkretne mjere protiv dezinformacija bio je jedna od tačaka napetosti u pregovorima u Belému. Brojne organizacije civilnog društva traže da se Deklaracija ne svede na „klimatski PR“, već da se obaveze pretoče u obavezujuće elemente konačnog teksta odluke COP30.
Globalni fond: finansiranje istraživanja i novinarstva
Globalni fond za integritet informacija o klimatskim promjenama, koji stoji u srcu Inicijative, već je počeo da finansira prve projekte. Prema podacima UNESCO-a, nakon 447 prijava iz gotovo 100 država, oko 319 projekata ispunilo je uslove, pri čemu gotovo dvije trećine dolazi iz Globalnog juga. Početno finansiranje osigurala je Vlada Brazila sa milion dolara, a očekuje se da će se Fondu pridružiti i druge zemlje i fondacije.
Sredstva su usmjerena na istraživačko novinarstvo koje razotkriva mreže finansiranja i širenja klimatskih dezinformacija, zatim na naučna istraživanja koja mapiraju obrasce širenja lažnih narativa i ulogu algoritama, i na kraju na razvoj strateške komunikacije zasnovane na dokazima, posebno u zajednicama i regionima gdje su istovremeno prisutni visoka klimatska ranjivost i slabi medijski sistemi.
Glasovi nauke, civilnog društva i mladih
Paralelno sa zvaničnim pregovorima, više od 400 organizacija, naučnika i javnih ličnosti – uključujući ključne ‘arhitekte’ Pariskog sporazuma Kristianu Figueres i Lorens Tubianu – potpisalo je otvoreno pismo kojim pozivaju vlade da u okviru COP30 usvoje snažne obaveze za zaštitu integriteta informacija i suzbijanje klimatskih dezinformacija.
Aktivistkinje poput brazilke Marije Clare Moraes, koja sa više od pola miliona pratilaca na TikToku razotkriva klimatske mitove, upozoravaju da su kampanje dezinformacija „visoko organizovane i potpomognute moćnim interesima, naročito fosilnom industrijom“, te da se narativi stalno presvlače – od grubog negiranja nauke do poruka da je „prekasno“ i da „ništa ne funkcioniše“.
Ljekari, poput kanadske doktorke Melisse Lem, podsjećaju da klimatske dezinformacije imaju i direktne posljedice po zdravlje: tokom požara, poplava ili toplotnih talasa, lažne informacije se šire brže od zvaničnih upozorenja, ostavljajući ljude bez pravovremenih i tačnih savjeta kako da se zaštite.
Šta ovo znači za zemlje poput Crne Gore?
Iako Deklaracija ne stvara nove pravne obaveze za države koje je nijesu potpisale, ona postavlja standarde koji će neminovno postati referenca u budućim klimatskim pregovorima, ali i u radu medija, regulatora i digitalnih platformi. Za manje države, posebno one sa ograničenim resursima i ranjivim medijskim sistemima, ovo otvara i priliku i obavezu.
Priliku – jer Globalni fond za integritet informacija o klimi ciljano traži projekte iz Globalnog juga i manjih tržišta, uključujući istraživačko novinarstvo i fact-checking. Obavezu – jer klimatske dezinformacije nisu više „tuđi problem“, već direktno utiču na podršku javnosti za energetske tranzicije, zaštitu šuma, upravljanje vodama ili prilagođavanje na ekstremne vremenske prilike.
Za redakcije i organizacije koje već rade na provjeri činjenica i klimatskoj komunikaciji u regionu, COP30 šalje jasnu poruku: borba protiv klimatskih dezinformacija konačno je prepoznata kao sastavni dio klimatske politike, a ne usputna tema. Uspjeh klimatskih pregovora, ali i lokalnih politika, zavisiće od toga da li će javnost imati pristup tačnim informacijama, da li će novinari moći da rade bez pritisaka i prijetnji i da li će se digitalni ekosistem prestati koristiti kao alat za sabotiranje klimatske akcije.
U tom smislu, COP30 zaista može postati „COP istine“ – ali samo ako Deklaracija o integritetu informacija i Globalna inicijativa ne ostanu na nivou lijepih riječi, već se pretvore u konkretne zakone, finansijske mehanizme i svakodnevnu praksu u redakcijama, učionicama, parlamentima i na društvenim mrežama širom svijeta.